نظرية اجتماعي-‌‌فرهنگي

يكي از نظريّه‌هايي كه امروزه بيشتر مورد توجه و اقبال دست‌اندركاران حوزه ياددهي- يادگيري قرار گرفته است؛ نظرية اجتماعي-‌ فرهنگي است. اين نظريّه، بر اساس ديدگاه‌هاي روان‌شناس روسی به نام ویگوتسکی[1] (1934-1896) شكل گرفته است.

نظریة اجتماعی- فرهنگی معتقد است که رشد شناختی كودك، عموماً به مردمی كه در دنیای او زندگی می‌كنند وابسته است؛ و دانش، نگرش و ارزش‌های فرد در تعامل با دیگران تحوّل می‌یابد. در واقع، رشد شناختی فرد، بدون در نظر گرفتن محیط اجتماعی– فرهنگی او، قابل درك نخواهد بود (لوريا، 1390). بر مبناي اين نظريّه، يادگيري انسان، در تعامل اجتماعي افراد با يكديگر شكل می­گیرد و كاركرد‌هاي ذهني افراد، منشأ اجتماعي دارند. از اين روي، يادگيري هميارانه[2]، مورد توجه ويژه قرار مي‌گيرد.

بر طبق اين نظريّه، فرهنگِ جامعه‌، در تعامل اجتماعي، نقشي اساسي دارد. چرا كه زمينه‌ها و ابزارهاي فرهنگي، بر فعّاليت‌هاي نوعي كودكان تأثير می­گذارد و عامل واسطی براي تعامل محيطي و اجتماعي ايشان است. واسطه‌مندي[3]، بدين معناست كه ارتباط كودك با جهان اطراف، ارتباطي بي‌واسطه، مستقيم و انعكاسي نيست، و از طريق واسطه‌اي صورت مي‌پذيرد كه ويگوتسكي، فرهنگ را عامل وساطت مي‌داند.

فرهنگ از طريق اين ابزارها، رفتار انسان‌ها را شكل داده و ابزارهاي جديد، رفتارها را تغيير مي‌دهند. ويگوتسكي از ميان ابزارهاي فرهنگي (اعمّ از ابزارهاي فرهنگي مانند اسباب‌بازي، تا ابزارهاي روان‌شناختي مانند عدد، نماد، زبان و غيره)، نقش بسيار مهمي ‌براي زبان قائل است؛ چرا كه جدا از تأثير متقابل زبان و تفكّر، سهم عمده و مهمّ واسطه‌مندي، از طريق زبان، عملي مي‌شود (حاج‌حسيني و مهران، 1390). بنابراين، جاي تعجب نخواهد داشت اگر بگوييم: يادگيري در اين نظريّه، بر مدار گفت‌وگو حركت مي‌كند.

بدين‌ترتيب، معنا يا مفهوم، با تعامل واسطه‌مند فرد ديگري كه مهارت بيشتري دارد، ساخته می­شود و در اين فرايندهاي مشترك اجتماعي، تغييرات رشدي از طريق دروني‌سازي[4] شكل مي‌گيرد (كامپولينن و رنشا[5]، 2007). دروني‌سازي، اشاره به مالكيّت فرد، بر مفاهيم و معنا دارد كه از طريق آموزش فراهم شده است؛ يعني كودكان معنا را درك كرده و آن را با تفكّر خود يك‌پارچه مي‌سازند (كرين، 1389).

ويگوتسكي در همين زمينه، مفهوم دامنة تقريبي رشد[6] را به عنوان يك مفهوم مركزي براي درك رشد شناختي و توانايي كودك مطرح كرد. دامنة تقريبي رشد، فاصله ميان سطح كنوني رشد (توانايي فعلي كودك) و سطح بالقوه رشد اوست. همان فاصله‌اي كه ميان (توانايي) حل‌كردن مسأله او به تنهايي و توانايي حل مسأله او در تعامل با فردي بزرگ‌تر (تواناتر) يا هم‌سال تواناتر وي قابل مشاهده است. با اين وصف، معلّم يا هم‌سالان تواناتر، به حمايت داربستي[7] دانش‌آموز مي‌پردازند؛ يعني به او در دامنة تقريبي رشدش كمك مي‌كنند؛ و به تدريج اين كمك تا برطرف شدن نياز دانش‌آموز كاهش مي‌يابد.

ويگوتسكي، بر اين باور است كه رشد شناختي انسان، تنها برخاسته از رشد جسماني او نيست، بلكه ريشه در عوامل اجتماعي و فرهنگي دارد. بنابراين ديدگاه ويگوتسكي را مي‌توان حركت از ديدگاه انفرادي، به سمت اجتماعي‌شدن رشد شناختي و ساخت دانش، در نظر گرفت. شيخي‌فيني (1381) معتقد است كه تأكيد ويگوتسكي بر نقش ديگران با زمينة اجتماعي و فرهنگي در يادگيري، مربيان را وادار كرده تا حوزة يادگيري را به عنوان فرايندي فردي، مورد بازنگري قرار دهند. چرا كه پيش از اين، كانون توجه، اغلب منحصر بر فرد و از طريق كاربردهاي آموزش رفتارگرايي و پياژه‌اي قرار داشت.

سخن آخر[8]

در كتاب‌هاي معتبر روان‌شناسي تربيتي به ويژه با تأكيد بر رويكرد شناختي، شرح گسترده‌اي از اين نظريه و ديدگاه‌هاي ويگوتسكي آمده است. در يادداشت حاضر به اقتضاي محدوديت‌ها و ضرورت‌ها، به اجمال به اين مقوله پرداخته شد. مهم آن است كه معلم در فرايند ياددهي- يادگيري، تا سرحدّ ممكن از تعامل با تكيه بر گفت‌وگوي باز، عميق و مستدل بهره‌مند شود. اين تعامل مي‌تواند به شكل ناهم‌تراز بر محور خود يا به صورت هم‌تراز در ميان دانش‌آموزان صورت پذيرد. طرح سوالات و مسائل چالشي، همراه با حمايت داربستي معلم يا دانش‌آموزان تواناتر در دامنة تقريبي رشد فراگيران، به تعميق يادگيري در پهنه‌اي وسيع‌تر در كلاس مي‌انجامد.

در اينجا نيز با گذار از رويه‌هاي مرسوم معلم‌محوري و انفعالي دانش‌آموز، ضمن تأكيد بر نقش بي‌بديل معلم در رهبري جريان آموزش، فعاليت‌هاي گروهيِ رسميت‌يافته از سوي دانش‌آموزان در كلاس درس و مباحثه‌هايي كه ميراث حوزه‌هاي علميه از سده‌هاي گذشته است، مورد توجه و تأكيد مجدد قرار مي‌گيرد. طبيعي است كه اجراي اين رويكرد در بستر معمول مدارس واجد بازتاب‌ها و گاه موانعي بوده و يا زمينه‌ساز تغييراتي خواهد بود. همچنين در فرايند اجراي آن و پيامدهاي حاصله نكات گوناگوني نهفته است كه در شماره‌هاي آتي بدان‌ها خواهيم پرداخت.